Эгер сиздердин өкмөт сын сөздү “кастык тили” деп тапса, эмне болот?

“Кастык тили” адамдарды ким экенине карай эле акарат келтирет, ошондуктан көпчүлүк аны “акарат кеп” деп эсептейт.

Бирок эмнени акарат деп кабыл алуу негизинен субъективдүү мамилеге жараша болот. Башкача айтканда, ага ар ким өзүнүн жекече, кайталангыс тажрыйбасына таянуу менен жооп кылат. Жекече, эмоциялуу кабылдаганда, каалагандай кырдаал кишини таарынтышы мүмкүн. Ошондуктан муну “кастык тилинин” таасирин билдирүүчү термин деп түшүнүүгө болбойт. Мисалы, кимдир бирөө өзү түшүнбөгөндүктөн эле искусство чыгармасын акарат мааниде деп ойлошу же өзүнүн баалуулуктарына, ынанымдарына же жүрүм-турумуна туура келбеген көрүнүш катары жактырбашы ыктымал.

Ошондуктан “акарат” кеп-сөздөрдү тыюуга багытталган ар кандай мыйзамдар өтө кеңири, атүгүл корголууга тийиш болгон сөздөргө каршы да колдонулушу мүмкүн.

Ушул себептерге байланыштуу өкмөт чектей турган кеп-сөздөр катары  “акарат” сөздөрдү аныктоодо этияттык керек. Мамлекеттик кызмат адамы өзүнүн саясатын сындаган сөздөрдү же шайлоого аттанган талапкер “расачыл” же жыныстык маселелер боюнча жек көрүмчүл деген айыптоолорду акарат деп санашы мүмкүн. Бул кишилер мыйзамды өздөрүн сындагандарга, атүгүл теңдикти жактаган укук коргоочуларга да каршы колдонушу ыктымал.

Эгер мыйзамдар азчылыктар менен арасат абалдагы топторду басмырлоодон жана зомбулуктан коргосун десек, анда “акарат” кептерди тыюучу мыйзамдар кабыл алынбашы кажет. Бизге кыянатчылыктан коргонуу үчүн кыйла кууш жана так маанидеги терминдер менен аныкталуучу мыйзамдар керек.

Сатира башка адамдардын көз карашын же иш-аракеттерин ашкерелеш үчүн юмор, какшык, тууроо, апыртуу же мыскыл сыяктуу каражаттарды колдонуу менен жаралат.

Мисалы, расачыл көз караштардын акылга сыйбастыгын айгинелеп, андай адамдарды сындоо үчүн расачыл жүйөнү туурап көрсөтүүгө болот. Сатира татаал маселе боюнча талаш-тартышты курчутуу жана адамдарды өздөрүнүн сенек көз карашын жакшыраак талдашы үчүн атайын акарат мүнөздө жасалышы мүмкүн.

Сатиранын көптөгөн түрдүү максаттары болот. Сүйлөгөн (жазган) кишинин мүдөөсүн түшүнүү, ошондой эле аны уккандардын кандай кабылдашы мүмкүн экенин билүү айрыкча маанилүү. Адегенде “кастык тилиндей” көрүнгөн сөздөр кайсы саясий жана маданий өзгөчө конкреттүү жагдайга тиешелүү экенине, кылдат кырларынын эске алынышына жараша сатира болуп чыгышы мүмкүн.

Бирок бул сатира эч качан “кастык тили” болбойт дегенди билдирбейт. Биз ушундай же башкача деп тыянак чыгарганга чейин кеп-сөздүн мазмунун эле эмес, эмнеге байланыштуу жана кандайча айтылганын да эске алуубуз зарыл.

“Каралоо”, “сыйлабоо”, “заар чачуу” же “жалаа” түшүнүктөрү кээде “кастык тили” менен чаташтырылат.

Каралоо жөнүндөгү мыйзамдар, адатта, жеке адамдардын кадыр-баркын жалган кептерден коргоого багытталат. Каралоого тиешелүү соттук доолор жеке жактын “жек көрүүчүлүктү” үгүттөгөндүгү үчүн айыптабайт, демек, муну “кастык тилинен” айырмалоо кажет.

Мындан тышкары, жеке адамдар тобунун каралануусуна байланыштуу юридикалык иш-аракеттерди жүргүзүүгө келгенде, алардын жекече кадыр-баркы болбостугун же соттук териштирүү максатында субъект катары чыга албастыгын эске алуу керек.

Адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдер идеялар менен диний ишенимдерди эмес, адамдарды коргойт. Эл аралык укукка ылайык, ой жүгүртүү, дин тутуу же ынанымын жактоо эркиндигине болгон укук айрым адамдарга таандык, ал диндерди же ынанымдарды сындан же көзөмөлдөн калкалабайт.

Ошондуктан пикир айтуу эркиндигине болгон укук диндерди жана аларга байланышкан идеяларды, символдорду коргоо, же болбосо динге ишенгендердин сезимдерин акараттан же сындан коргоо үчүн чектелбеши керек.

Эгер “кастык тилин” аныктоо үчүн зарыл шарттарга (“Бирок кастык тили деген эмне?” бөлүмүн караңыз) шайкеш келбесе, “кудайга акарат келтирүү” же “диндерди каралоо”, “динди акарат кылуу” тикелей эле “кастык тили” деп эсептелбеши кажет. Мындай кеп-сөздөр тыюу үчүн эң жогорку чектерге туура келбесе, цензураланбашы же тыйылбашы керек (“Оордук чеги” бөлүмүн жана биздин 6 бөлүктүү тестти караңыз).

Азчылыктардын өз пикирин же талаштуу ойлорду айтуусуна жол бербей, жазалап туруу үчүн кудайга акарат келтирүүгө чектөө киргизилсе, ачык-айкын талкууга жана пикир алмашууга тоскоолдук жаралат. Бул диндер аралык жана дин ичиндеги баарлашууга, ошондой эле диний башчыларды сындоого, диний агымдар менен ишенимдерге карата пикир айтууга кедерги болот.

Бийликтегилер көбүнчө башкача ойлонгондорго каршы туруу, сынчыларды жазалоо жана жоопкерчиликтен качуу үчүн “кудайга шек келтирди” деген айыптоону кеңири мааниде колдонот.

Кудайга шек келтирүүнү чектөө көбүнчө диний азчылыктардын жана атеисттер менен динчил эместердин ой айтуусуна бөгөт коюу үчүн колдонулат.

Пикир айтуу эркиндигине болгон укук да, дин же ынанымга болгон эркиндик укугу да плюрализмди урматтоо жана басмырлабоо принцибине негизделет.

Плюрализм зарыл, анткени бир адамдын диний ынанымы башка адамга же тескерисинче акаратчыл көрүнүшү мүмкүн. Бир системадагы ынанымдарды башкасынан өйдө койгондо, мыйзам боюнча да, адеп боюнча да Кудайга шек келтирбе деген шылтоо азчылыктардын дини менен ынанымдары басмырланып калат.

Көп өлкөлөрдө көбүнчө катаал куугунтук, тукум курут же эл аралык укуктун башкача бузулушу менен байланышкан тарыхый окуялардын болгондугун жокко чыгаруучу ар кандай кеп-сөздөрдү тыюучу “эс тутум жөнүндө мыйзамдар” бар.

Көп учурда жокко чыгаруу жабыркагандардын жана алар менен байланышкан адамдардын кадыр-баркына тикелей доо келтирет. Ал көбүнчө жабырлануучулардын өздөрү эле уюштурган же жасалмалаган деген кутумчулук теориясын колдойт да, аларды басмырлоону актайт же муну уланта бергенге шыкактайт. Эс тутум жөнүндө мыйзамдар көбүнчө мыкаачылыктын кайталануусуна жол бербеш үчүн, ушундай басмырлоого каршы күрөшүү аркылуу да чара көрүү максатында кабыл алынат.

Бирок адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдерге ылайык, тарыхый окуяларга байланышкан чындык тууралуу дооматтар корголгон эмес. Пикир айтуу эркиндигине болгон укук жаатындагы эл аралык стандарттар өтө орой болсо да, “жалган” экендиги же “чындыкка туура келбегендиги” үчүн эле пикир же идеяларды айтуу эркиндигин чектөөгө жол бербейт.

Чындыкты жигердүү талкуу жана иликтөө, атаандаш дооматтарды тастыктаган далилдерди табуу жана өз баркына баа берүү аркылуу гана кыйла ишеничтүү айгинеленет.

Тарыхый кайсы бир окуянын дайыма эле кайталана берген бир гана чечмеленишине таянып,  ачык-айкын жана фактыларга негизделген жүйөлөр четке кагыла берсе, чындык жөнүндөгү кайсы бир ырастоолор догма даражасына көтөрүлүп, аларды коргоо милдети мамлекетке жүктөлүп калат.

Мындай чаташуу мыйзамдар тарыхый окуяларды жокко чыгарууга эле эмес, аларды ар кандайча “жупунулаштыруучу”, “баркын төмөндөтүүчү”, “актоочу” же “даңазалоочу” кеп-сөздөрдү да тыйганда даана байкалат. Анткени мындай терминдер адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдерде аныкталган эмес жана аларды кыянат пайдаланууга бөгөт коюлган эмес.

Бирок тарыхый окуяларды жокко чыгаруу жосуну жабырлануучуларга жана аларга байланышкан башка адамдарга карата жек көрүүчүлүктү жайылтуу каражаты катары колдонулса, муну кастык тили менен теңештирүүгө болот. Мындай түрдөгү кеп-сөздөр зомбулукка же басмырлоого шыкактаган деңгээлге чыккан үгүт болгондо тыюу керек.

Адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдер жеке адамдын илгерки окуялар тууралуу пикирлерин же “чындыкты билгенин” эмес, анын укуктарын коргойт.

Мамлекеттердин террорчулуктун алдын алуу боюнча күч-аракетине байланыштуу “террорго тукуруу”, “зордукчул экстремизм” жана “радикалдашуу” түшүнүктөрү кээде “кастык тили” менен чаташтырылат.

Террорчулук жана мамлекеттин жооп чаралары пикир айтуу эркиндигине тиешелүү кооптонууга себеп болушу ыктымал. Айрым адамдар террордук чабуулга кабылып, кол салуучулар адамдардын тилин тыюу максатында коркутуп-үркүтүп жаткан чакта мамлекеттердин террорчулукка карата чаралары пикир айтуу эркиндигинин өтө катуу чектелишине алып келет.

“Террорчулуктун” да, “террордук иш-аракеттердин” да адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдерге ылайык жалпы кабыл алынган аныктамасы жок.

Бирок адам укуктары жаатындагы эл аралык ченемдерге ылайык, мамлекеттер террорчулукка тукурган жосундарды тыюуга милдеттүү. “Кастык тилине” тийиштүү болгондой эле, улуттук коопсуздукту коргоо үчүн киргизилүүчү чектөөлөр АЖУЭПтин  19(3)-беренесинде туюнтулган үч бөлүктүү критерийге шайкеш келиши керек (караңыз: ЧЕКТӨӨЛӨР).

Йоханнесбург принциптеринде улуттук коопсуздукка коркунуч келтирет деп эсептелген пикирлердин айтылышы кайсы учурларда чектелери кенен чечмеленген: Мамлекеттер:

1. бул кеп-сөздүн зомбулукка апкелбей койбостугун;
2. ушундай зомбулукка түрткү бериши ыктымалдыгын;
3. туюнтулган пикир менен зомбулуктун келип чыгышынын же ушундай ыктымалдыгынын ортосунда тикелей байланыш бар экенин көрсөтүшү керек.

“Кастык тилинен” башкы айырмачылыгы – террордук зомбулук  басмырлоочу жек көрүүчүлүктү үгүттөө аркылуу козутулуп жатканын же зомбулук адамдардын конкреттүү тобуна алардын ким экенине байланыштуу эле багытталганын көрсөтүү зарылдыгы жок. Дайыма болбосо да, террордук зомбулук көбүнчө адамдарды тандабай кырууга же жабыркатууга багытталат.

Пикир айтуу эркиндигине тиешелүү маселелер террордук иш-аракеттерди же аларга байланышкан “экстремизмди” жана “радикалдашууну” “актоо”, “колдоо” же “даңазалоого” болгон тыюуну камтыган кеп-сөздөрдүн алда канча кеңири категорияларын чектөө үчүн “улуттук коопсуздукка” негизденген учурларда келип чыгат. Бул тыюулар үчүн зомбулукка тукуруучулук ниетин же пикирдин айтылышы менен зомбулуктун келип чыгышынын ортосунда себеп-натыйжа байланышынын бар болгонун далилдөө талап кылынбайт.

Мындай кеңири тыюулар укук ченемдүү саясий талкууларды тыюу үчүн; террордук кол салууларга жана аларга жооп иретине мамлекеттин көргөн чаралардын майнаптуулугуна жана ылайыктуулугуна карата азчылыктардын пикирлерин же расмий кабыл алынган көз караштан айырмаланган пикирлерин тыюу үчүн туш келди эле колдонула бериши ыктымал. Же атүгүл коомдун кызыкчылыктарына тиешелүү көптөгөн башка маселелер боюнча пикирлерди чектөөгө багытталышы да мүмкүн. Мунун баары сабырсыздыкка каршы күрөшүү боюнча күч-аракеттердин өнүмдүүлүгүнө терс таасир этиши ыктымал. Айрыкча азчылыктар же арасат топтогулар мындай мыйзамдар алардын саясий көз караштарын айтышына тоскоолдук кылуу үчүн колдонулуп жатканын байкаганда ушундай болот.

Ал эми террорчулук жана ага жооп катары өкмөттүн көргөн чаралары тууралуу талаш-тартыштар көбүнчө шайкештик маселелерине тиешелүү болот. Террордук иш-аракеттерге тукуруучу же террорчулукту жактаган кеп-сөздөр басмырлоочу мүнөздө болушу ыктымал. Мисалы, террордук кол салууну актагандар тутунган динине же ынанымына, жынысына, улуттук тегине байланыштуу жабыркагандарды жек көрөрүн билдириши мүмкүн.

Өкмөттүн террордук иш-аракеттерге жооп чаралары басмырлоого байланыштуу тынчсызданууну жаратып, теңдик менен сабырдуулукка залал келтириши ыктымал. Тутунган динине же кайсы өлкөдөн келгенине карап эле бүтүндөй бир топтогу адамдарды террорго байланыштырган саясат жүргүзүлүшү да мүмкүн. Сапарга чыгууну тыйган же токтотуп тинткен басмырлоочу ушундай саясатты колдогон жек көрүмчүл кеп-сөздөр да “кастык тилине” теңештирилиши мүмкүн.

“Цензура экстремизмге каршы эффективдүү жооп эмес. Ачык-айкын жана сынчыл талкуулар пикир айтуу эркиндигине жасалуучу дайымкы кысымды жана анын башкы себептерин жоюуга багытталуучу ар кандай стратегиянын маанилүү бөлүгү болуп саналат. Сөздөрдү ашыкча эле кылмыштуу деп айыптай берген жосун тынчсызданган учурларды жана алардын себептерин айтпай, жаап-жашырууга, нааразылыктын күчөп, зомбулуктун келип чыгышына алып келиши ыктымал”.

– Бириккен Улуттар Уюмунун жана пикир айтуу эркиндиги жаатындагы аймактык ыйгарым укуктуу өкүлдөрдүн “пикир айтуу эркиндиги жана чыр-чатактуу кырдаалдарга жооп кылуу” жөнүндө биргелешкен декларациясы.

Мамлекеттер өз дарегине, мамлекеттин желегине жана башка символдоруна, бийлик башындагыларга карата айтылуучу сын пикирлерди каралоо же атүгүл тыйып салуу үчүн “кастык тили” деген айыпты көп колдонушат.

Кээ бир улуттук мыйзамдар абстрактуу түшүнүктөрдү “акарат келтирүүгө” же “каралоого” тикелей тыюу салса, башка мамлекеттердин мыйзамдары “козголоңго шыкактоого” же “улуттук биримдикке” же “улуттук ынтымакка” каршы келген кеп-сөздөргө ачакей мааниде тыюу салып жатат.

Бирок бул субъекттер “кастык тилинин” объекти болушу мүмкүн эмес, анткени алар адам эмес, демек бул мааниден алып караганда укуктары жок.

Анын үстүнө, мамлекет башчылар жана башка расмий кызматкерлер саясий оппозиция тарабынан сындалып, сын пикирлерге башкаларга салыштырмалуу кыйла сабырдуу мамиле жасай билиши кажет.

Пикир айтуу эркиндиги “улуттук коопсуздукту” же “коомдук тартипти” коргоо үчүн чектелиши мүмкүн болсо да, бул жүйөлөр сын көз карашты же башкача ойлонуу укугун басып салуу үчүн, бийликтегилерди уялуудан коргоо үчүн же укукка каршы иш-аракеттерин жаап-жашыруу үчүн колдонулбашы керек.

Йоханнесбург принциптеринде мындай айтылган:

Эч ким улутту, мамлекетти же анын символдорун, өкмөттү, мамлекеттик мекемелерди, мамлекеттик же коомдук ишмерлерди, ошондой эле чет өлкөлүк улуттарды, мамлекеттерди же алардын символдорун, мамлекеттик же коомдук ишмерлерин сындагандыгы үчүн эле (эгер бул сын же акарат кеп зордукчул иш-аракеттерге тукурбаса же ушундай жосунга түрткү болбосо) жазаланбашы керек.

Кеп-сөздөрдү же сын пикирлерди кеңири тыюу же цензуралоо көбүнчө мыйзамдуу башкача ойлонуу укугун чектеп, бийликтегилерди өз милдеттерин жана убадаларын аткарбагандыгы үчүн жоопкерчиликке тартуу мүмкүнчүлүгүн жоюп салышы ыктымал.